نیازما به بازخوانی احکام روزه‌داری

امروز یکی از دوستانم از درد و رنجِ ناشی از شدت گرما و روزه‌داری شکایت کرد و از ناتوانی بدنی‌اش.
صحبت‌های صادقانه او باعث شد تا اندر باب رابطه توانایی تن و روزه‌داری چیزهای بنویسم و پیشنهادهای خدمت علمای گرامی داشته باشم!
تن و روزه
مطابق روایت‌های دینی که به ما رسیده است، دیده می‌شود که مدت روزه‌داری در ادیان مختلف، متفاوت بوده است. در برخی ادیان انسان‌ها مأمور به روزه‌داری دایمی بوده و در برخی دیگر یک ماه، یا چندماه. شاه‌ ولی‌الله محدث دهلوی، در کتاب حجت‌الله البالغه، حرف‌های زیبایی درباره علل اختلافِ مدت روزه‌داری در ادیان مختلف دارد. او دلیل این تفاوت‌ها را دگرگونی شرایط زمانی و مکانی و توانایی جسمی آدم‌ها می‌داند. به باور او، در دوره‌های تاریخی که آدمیان توانایی جسمی و طاقت بدنی بالای داشته‌اند، خداوند آن‌ها را مأمور به روزه‌داری بیش‌تر نموده و در روزگاری که ضعف جسمانی و بدنی بیداد می‌کرده است، از حد و مقدار تکالیف نیز کاسته شده و به همین دلیل مدت روزه‌داری در ادیان مختلف متفاوت بوده است. شاه‌ولی‌الله محدث دهلوی می‌گوید: «و بدان که اختلاف شرایع انبیاء علیهم السلام به سبب اختلاف اسباب و مصالح است. چون شعائر الهی شعائری هستند برای آماده کردن نفوس، و حد و مقدار تکالیف هم با عادات و احوال مکلّفین مناسبت دارد. مثلاً چون مزاج و بنیه‌ی قوم نوح علیه السلام، بسیار قوی بود، چنانکه خداوند خود بیان کرده است، شایسته‌ی آن بودند که روزه‌ی دائم بر آنان واجب شود تا حیوانیتشان بشکند و چون مزاج این امت ضعیف بود، از روزه‌ی دائم نهی شدند. همچنین است غنائم که بر پیشینیان حلال نبود و خداوند آن را به سبب ضعف ما حلال کرد.... و هرکس اصل دین و اسباب اختلاف مناهج را بشناسد خواهد دید که تغییری و تبدیلی در آنها رخ نداده و به همین سبب شرایع به اقوام نسبت داده می شوند... ».
رابطه تن و روزه در اسلام
چنان نیست که به رابطه تن و روزه‌داری تنها و تنها شاه‌ولی‌الله محدث دهلوی اشاره کرده باشد، بل واقعیت این است که این مسأله در دین مبین اسلام نیز به رسمیت شناخته شده است. قرآن عظیم‌الشان، در موارد متعددی به رابطه توانایی بدنی و تکلیف روزه‌داری اشاره نموده و برای ناتوانان سهولت‌هایی را درنظر گرفته است. یکی از آن موارد، آیتی است که می‌فرماید: «اگر کسی از میانِ شما بیمار و یا در حال سفر بود، روزه نگرفته و پس از رفع تکلیف، قضایی‌اش را ادا کنند». هم‌چنان در فقه احناف، شیخِ فانی نیز از تکلیف روزه مستثنا قرار داده شده و رفع تکلیف گردیده است. شیخ فانی در مصطلحات فقهی احناف، به کسی گفته می‌شود که از فرط پیری و کهن‌سالی نتواند روزه بگیرد.
تکلیف بمالایطاق
یکی از دلایلی این‌که دین مبین اسلام بحث رابطه توانایی جسمی و روزه‌داری را بسیار جدی مطرح کرده‌اند، پرهیز و خودداری شان از تکلیف بمالایطاق می‌باشد. دین مبین اسلام، دینی است که نمی‌خواهد با صدور دستورهای غیرعملی، هم باعث بی‌عدالتی گردد و هم آمار و ارقام گناه‌کاران را افزایش بخشد.
آیت صریحی در قرآن عظیم‌الشان وجود دارد که می‌فرماید: «لایکلف‌الله نفساً الا وسعها». خداوند هیچ کسی را به چیزی مأمور نمی‌سازد، مگر آن‌که توانایی برآوردن و انجام‌دادن آن را داشته باشد.
اجتهاد
غرض از یادآوری بحث «رابطه تن و روزه‌داری در اسلام» در این‌جا این است که می‌خواهم پیشنهادی خدمت علمای مسلمان داشته باشم. یک واقعیت این است که برای برخی‌ها امروزه، روزه‌داری به علل گوناگونی تبدیل به یک مشکل شده است؛ به‌گونه‌یی که برخی‌ها یا در اثر گرمی هوا و یا به دلیل ناتوانی جسمانی نمی‌توانند روزه بگیرند. آن‌ها وقتی روزه شان را افطار می‌کنند، به دلیل اعتقادات دینی که دارند احساس گناه کرده و عذاب وجدان می‌کشند و در زندگی یک نوع احساس حقارت می‌کنند. بنابراین، این وظیفه علمای امت اسلامی است که با اجتهادهای تازه، بحث رابطه توانایی جسمی و روزه‌داری را دوباره مطرح کرده و برای ناتوانان بفهمانند که افطار آن‌ها عمل غیراسلامی نیست. آخر، وظیفه اجتهاد نیز همین است. اصل اجتهاد برای آن تجویز گردیده است تا آموزه‌های اسلام را با شرایط زمانی و مکانی انطباق دهد. دانشمندان مسلمان درباره «ختم نبوت» دلایل گوناگونی ذکر کرده‌اند. اصل اجتهاد که به تعبیر علامه اقبال لاهوری، ماشین محرکه اسلام می‌باشد، دقیقاً همان کارکردی را دارد که تغییر شرایع در دوره‌های قبل از بعثت پیامبر اسلام داشت.
عبدالشهید ثاقب- خبرگزاری جمهور