مدارا و مهربانی در فرهنگ اسلام

مقدمه
جهان اسلام در عصر حاضر در بحرانی‌ترین حالت خودش به سر می‌برد؛ جنگ، قتل، نفاق و توسل به خشونت، سرخط خبرهای جهان است؛ این وضعیت اسف‌بار پیش از آنکه معلول خارجی باشد، علت داخلی دارد و برمیگردد به تفسیرهای وارونه‌ای که در طول تاریخ از اسلام صورت گرفته است؛ یکی از این تفسیرهای ناروا، برداشتِ زور و جایز بودن توسل به خشونت در امر تبلیغ دین است که متاسفانه گستره‌ای آن دامنه‌ی تعاملات اجتماعی ذات البینی مسلمانان را نیز گرفته است.

 در صدر اسلام، بنای دین، بر صلح و گرفتن جلو خشونت و جنگ بود؛ در مدینه دو قبیله‌ی اوس و خزرج، گویا دشمنی ذاتی باهم دیگر داشتند، این کینه‌ی کهنه و دیرینه را - که گمان آشتی وجود نداشت – پیامبر با نور اسلام محو کرد و بین دو قبیله عقد برادری بست؛ در سیره‌ی پیامبر و ائمه (ع) اصل بر مدارا و مهربانی است چه مسلمان یا غیر مسلمان؛ امام علی (ع) تا دمِ آخر، حقوق خوارج را از بیت المال قطع نکرد و به غیر مسلمانان از بیت المال حقوق می داد؛ عهدنامه‌ امام علی ع برای مالک اشتر، منشور انسانی است جدا از رنگ و نژاد و مذهب... در زمان باقی ائمه (ع) نیز همین سیره مدارا و مهربانی وجود داشت و آنان حتی با غیر مسلمان (ملحدین) از رفتار نیک کار می‌گرفتند؛ در زمان امام صادق )ع( دانشمندانی وجود داشتند که منکر خدا بودند مثل ابن ابی العوجاء، ابوشاکر دیصانی و... فقط شبهات مطرح می‌کردند و امام صادق ع با استفاده از «جدال احسن» به شبهه‌های آنها جواب ارائه می‌کرد.

حالا فرض کنیم چنین منکرین خدا در زمان حاضر در شهرهای مسلمان باشند، معلوم نیست که مسلمانان چه بلایی سر آنان خواهند آورد؛ عملکرد امروزی مسلمان، علامتِ‌ آن است که ما برداشت‌های درستی از اسلام و دین اولیه‌ی اسلام نداریم نه از مدارا خبری است نه از مهربانی و شفقت امیدی؛ بنابراین هرآنچه از بحران و جنگ و خشونت در جهان اسلام است، به بدفهمی ما یا عدم اطلاع از اسلام حقیقی برمیگردد. اسلامِ که مرهونِ «خُلق عظیم» و «قلب مهربان» پیامبرش است، کمترین نسبت را با مسلمانان امروزی دارد.

1 - مدارا در ردیف واجبات
اسلام، تنها نماز و روزه و اصول دین نیست؛ بلکه مسایل اجتماعی و رفتار با دیگران، بالاتر از نماز روزه است؛ زیرا خوش‌رفتاری با جامعه و رعایت حق الناس، نشانگرِ کامل بودن ایمان و علامتِ‌ آن است که اثر انجام واجبات و ترک محرمات اثر وضعی خودش را گذاشته است. در حدیثی از رسول خدا ص روایت شده است که فرمود: «پروردگارم مرا به مدارا کردن با مردم امر کرد، کما اینکه به ادای واجبات امر کرده بود. [کلینی، 2: 116] در حدیث دیگری آمده است که «مدارا کردن با مردم، نصف ایمان است» [همان، 2: 117] طبق این احادیث، اگر کسی در رفتارهای خانوادگی و اجتماعی از اجبار و زور و خشونت کار می‌گیرد، درایمانش تجدید نظر نماید.

2  - مدارا سرمایه عقل
رفتار نیک و برخورد درست و منطقی با دیگران و پذیرش تکثر، نشانه عاقل بودن آن شخص است و بلکه طبق فرمایش امام علی ع «عاقل ترین مردم کسانی هستند که در مدارا کردن با مردم، سخت گیرند. [صدوق، 4: 395] در وصیت امام علی ع به پسرش محمد حنفیه آمده است که «سرمایه عقل بعد از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است. [مجلسی اول، 13 : 53]. شاید از بدیهیات و مسلمات است که افرادی که بیشتر از همه دنبال تفاهم و تعامل با دیگران هستند، از تعقل بیشتری برخوردار اند چون در دنیای داد و ستد یا بگیر و بستان، بدون روِیه‌ی درست، وضعیت زندگانی برای انسان، سخت و مشکل ساز می‌گردد.

3 – مدارا سنت پیامبر اسلام
چنانچه در مقدمه اشاره شد، پیامبر گرامی اسلام به مدارا و خوش‌خلقی با مردم معروف و مشهورتر از آن بود که وصف گردد؛ شرایع قبل از شریعت اسلام، در امور اجتماعی و تکالیف دینی نسبتا سخت‌گیر بود، خداوند به برکت وجود پیامبر اسلام، دین مبنتنی بر تساهل و مدارا نازل کرد و در حدیثی از پیامبر هم آمده است که فرموده است «من بر دین حق مبعوث شدم که آسان و قابل مداراست» [سیدمرتضی، 46] از امام رضا (ع) حدیثی وارد شده است که در آن تاکید شده برای مسلمانان که از علامات مومن این است که با مردم از مدارا کار گیرد و آن سنت پیامبر است [محدث نوری، 9 : 37] با این حال، باید دید که فقه فقیهان و برهان متکلمان در عصر حاضر چقدر از این سنت نبوی که مدارا و تساهل بود، استفاده کرده اند.

4 – مدارا، سبب سلامتی دین و  دنیا
هرمسلمانی در حد توان تلاش می ورزد که آبرومندانه زندگانی نماید و توان مالی و دنیوی در به  اندازه‌ای داشته باشد که دست نیاز پیش دیگران دراز نکند؛ از طرف دیگر، می‌خواهد در عین حال دین و  ایمانش نیز خدشه دار نگردد.
مدارا کردن با مردم یکی از اسبابی است که طبق فرمایش امام علی (ع) [آمدی، 333] موجب سالم ماندن دین و دنیای یک مسلمان است. دین او سالم می‌ماند چون کسی که از مدارا کار نگیرد، لابد در حین غضب، دست به زور و  اجبار بزند و ممکن است در این حال کارهایی انجام دهد که خلاف دستورات دینی باشد؛ اما مدارا کردن و منطقی بودن، به این معناست که در حین غضب، بهترین تصمیم ها را بگیرد و نه این که به طرف، حملات فیزیکی انجام دهد. سلامت دنیای او نیز واضح است که چنین شخصی را - که همواره در معاملات با مردم مهربان و دارای روحیه تساهل است – همه دوست دارند با او همکاری کنند و در ناملایمات روزگار دست او را بگیرد. بنابراین، ضررهای دینی و دنیوی برای شخص متساهلِ که از روحیه مدارا برخوردار است، به او نمیرسد.

نتیجه آنکه مدارا چه در سطح فردی، اجتماعی و یا سران کشورهای مسلمان، یک ضرورت مبرم و نیاز جدی است؛ کشورهای همسایه‌ی که هم دین مشترک دارند و خدای مشترک اما در رفتار بین المللی دشمن خونی هم هستند در حالِ که هردوطرف شهادین بر زبان میرانند یکی وابسته به شرق آن  دیگری به غرب... دشمنی بین الاقوامی در درون کشورهای مسلمان وجود دارد، قابل نوشتن نیست؛ به امیدی روزی که ملت خوابیده مسلمان و سران کشورها از این خواب عمیق بیدار شوند و به بازی هایی که سرهم دیگر دارند، دست بردارند و به آن برادران دینی شان هم حق بدهند زندگی کنند.

علی‌ظفر یوسفی- خبرگزاری جمهور

منابع
آمدی، غرر الحکم.
سید مرتضی، الناصریات.
صدوق، من لایحضره الفقیه.
کلینی،  الکافی.
مجلسی اول، روضه المتقین
محدث نوری، مستدرک الوسائل